Historia jest nauczycielką nauk
Kilka słów o historii wsi Pruskie
Pruskie
Nazwa naszej osady nie ma nic wspólnego ani z bałtyjskimi plemionami Prusów, ani z Prusakami i pochodzi najprawdopodobniej od nazwiska Walentinusa Pruskiego, który był - być może - założycielem lub pierwszym osadnikiem w wielkim lesie pomiędzy istniejącymi w owym czasie sąsiednimi Wierzchami i Zdrojami. Stan osadnictwa w wiekach poprzedzających założenie naszej osady przedstawiony jest na mapie nr 1.
Pierwsza urzędowa wzmianka dotycząca wsi Pruskie znajduje się w dokumentach lustracji dóbr królewskich, zarządzonych przez sejm konwokacyjny obradujący w 1764 roku w Warszawie, a poprzedzający elekcję ostatniego króla polskiego, Stanisława Augusta Paniatowskiego (1764 - 1795). Rewizję królewszczyzn w powiatach świeckim, tucholskim i człuchowskim województwa pomorskiego powierzono pisarzowi grodzkiemu pomorskiemu Adamowi Gotartowskiemu oraz łowczemu raciąskiemu Gabrielowi Karwosieckiemu. Dokładny spis wszystkich miast, wsi, osiedli, majątku trwałego oraz powinności podatkowych mieszkańców zajęło komisarzom wiele miesięcy, a ostateczna wersja protokołu lustracyjnego przedstawiona została w grudniu 1765 roku. Maleńka osada - zwana Pruskie - była w owym czasie częścią wsi i majątku Wirzchy (obecnie Wierzchy). Tak oto opisują lustratorzy ówczesny stan naszej małej ojczyzny (komentarze w nawiasach kwadratowych):
WIEŚ WIRZCHY
(Rewizja praw posesora)
Ta wieś w posesyji [posiadaniu] JMP [Jego Miłości Pana] Kazimierza Osłowskiego, sądowego ziemskiego człuchowskiego. Pokazał [on] prawo XJM [Księżnej Jej Miłości] Joanny z Betunów Jabłonowski, wojewodziny ruskiej, starościny świeckiej JMP Kazimierzowi Markowskiemu iure emphiteusis [na prawie dzierżawy] na 50 lat dane, a przez Najjaśniejszego Augusta II w Warszawie dn. 4 czerwca r. 1732 aprobowane. Produkował nam także cesyją przez pomienionego JMP Markowskiego przed księgami ziemskiemi województwa pomorskiego w Świeciu w poniedziałek przed Wniebowstąpieniem Pańskim [24 maja] r. 1756 na osobę swoję uczynioną, tudzież intromisyją officiose [urzędowy dokument stwierdzający wejście w posiadanie nieruchomości zgodnie z wyrokiem sądowym] na osobę jego wziętą, a przed księgami miejskiemi w wigiliją św. Piotra i Pawła apostołów [28 czerwca] roku tegoż przez woźnego zeznaną.
B u d y n k i
Dwór albo pomieszkanie (przed którym wystawka pod dachówką); jest w tym dworze izb 3, w których okien 6, pieców 2, kuminków 2 i jednym kuminem wielkim w górę wyprowadzonym. Komora w tyle tego dworu i kuchnia we śrzodku w szachulec stawiana, gliną ab intra et ab extra [wewnątrz i na zewnątrz] wylepiona, deskami pokryta; stara, ale jeszcze do pomieszkania wygodna. Przy tym dworze folwark o 2 izbach i o 2 komorach, w szachulec stawiany, deskami także pobity; stary, zły i pusty. Przy nich spichlerz mały podobnież z szachulcu wybudowany, bez podłóg i pułapu, deskami pokryty.
Nad jeziorkiem browar z szachulcu, także tarcicami pobity, stary i bardzo zły, o sieni, izbie i komorze. Gumna w kwadrat wystawione, do których wjazd między stajniami i wjazd pod przykryciem, po obydwóch którego stronach stajnia, wozownia i stajenka. Naprzeciwko tego budynku od południa stodoła o 2 klepiskach, na bokach z jednej strony owczarnia, a z drugiej strony szopa, dotykające się stajni i stodoły. Te wszystkie budynki w szachulec pod dachami słomianemi przez JMP Markowskiego wystawione, a przez teraźniejszego posesora [Osłowskiego] reparowane, lubo stare lecz dobre.
Mięszka w tej wsi danników 8 [samodzielnych gospodarzy - podatników], płaci każdy po 8 florenów prócz podatków Rzeczypospolitej, które do zamku [w Świeciu] oddają. Robią po dni 8 na rok do tego folwarku [posługa pańszczyźniana].
Do tej wsi należą pustkowia 4:
Pierwsze Zagorzały Most nazwane [obecnie Zgorzały Most na południe od Wierzchów].
Gdzie 2 gospodarzów, płacą czynszu florenów 90. Robią na tym folwarku ręczną robotą i sprzężajem tydzień 1 i inne posługi czynią.
Drugie pustkowie Wymysłowo [obecnie wieś Jakubowo na południe od Wierzchów]
Siedzi 1 gospodarz, płaci czynszu florenów 90. Powinność taką czyni jako i pierwsi.
Trzecie pustkowie Pruskie nazwane
Tam 3 mięszkańców, płacą także florenów 90, posługę podobnąż czynią.
Czwarte pustkowie Skrzynczyska [obecnie leśniczówka Skrzyniska nad Jeziorem Żurskim]
Na którym 1 gospodarz siedzi, płaci czynszu florenów 24, posługę takowąż do tego folwarku czyni.
Z tych pustkowiów mięszkańcy podatki Rzeczypospolitej do zamku [świeckiego] płacą.
Pustkowiem nazywano małe osiedle rolnicze, powstałe zazwyczaj w XVI- XVII w., głównie na terenach podleśnych, charakteryzujące się niewielkimi rozmiarami (jednodworcze, rzadziej większe) i brakiem samorządu wiejskiego. Pustkowia na terenach podleśnych powstawały często na miejscu hut szkła i smolarni. Występujący w dokumencie Pan Kazimierz Markowski był w latach 1730-tych gubernatorem (administratorem) całego starostwa świeckiego. Jego umowa dzierżawy wsi Wierzchy aprobowana przez Augusta II Mocnego w 1732 r. opiewa jedynie na „wieś i folwark Wierzchy ze Skrzypczyskami” (obecnie Skrzyniska). Skoro nie ma tam wzmianki o pustkowiu Pruskie, prawdopodobnie nasza osada została założona pomiędzy rokiem 1732 a 1764 (data lustracji).
W 1772 roku (I rozbiór Rzeczpospolitej) Pruskie wraz z całymi Prusami Królewskimi zostały zagarnięte przez Królestwo Prus i znalazły się pod panowaniem Fryderyka II Wielkiego. Według źródeł niemieckich we wsi „Pruski” (pruska nazwa miejscowości) w roku 1773 było już 6 gospodarstw, w których zamieszkiwało razem 28 katolickich mieszkańców (Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins, Heft XIX: "Geschichte des Schwetzer Krieses" - Band II, Danzig 1888; pełny tekst w zakładce "Dokumenty", wyjątek poniżej). Tuż po otoczeniu Prus Królewskich tzw. "kordonem sanitarnym", wrodzona skrupulatność nakazała Germanom policzenie wszystkiego, co udało się im "bezboleśnie przyswoić". Dzięki temu metodycznemu podejściu do każdej dziedziny rzeczywistości mamy przynajmniej jakieś dane na temat naszych okolic:
Najstarsza mapa z oznaczoną miejscowością PRUSKI, jaką udało mi się znaleźć, pochodzi z roku 1816 (mapa nr 2, poniżej)
Według archiwów niemieckich we wsi „Pruski” w roku 1820 zlokalizowane były trzy gospodarstwa domowe zamieszkiwane w sumie przez 18 osób. Albo to pomyłka, albo rezultat jakiejś zarazy, skoro w 1773 roku odnotowano aż 6 gospodarstw. Lustracja z roku 1764 wyliczała 3 podatników (dzierżawców), bez uwzględniania ilości osób w poszczególnych gospodarstwach. Według wszelkiego prawdopodobieństwa gospodarstwa te były zlokalizowane w pobliżu tzw. „rynku”.
Stan osady po około wieku istnienia utrwalony został w następujący sposób w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego, wydanym w 1888 roku w Warszawie (wtedy pod zaborem rosyjskim):
Pruskie, niemieckie: Pruski, kolonia, powiat świecki, stacja pocztowa Gacki, parafia katolicka Osie odległa o 1 ¼ mili, 475,63 mórg magdeburskich. W 1868 roku 32 budynki, 15 domów mieszkalnych, 92 mieszkańców wyznania katolickiego.
Opis ten wydaje się rzetelny, kiedy porównamy go z obrazem Pruskich uwiecznionym na pruskiej mapie z 1874 roku, która jest historycznie pierwszą mapą topograficzną tych terenów (mapa nr 3, poniżej). Morga magdeburska jest równoważna powierzchni 25,532 ara. Zatem obszar należący do wsi Pruskie wynosił w drugiej połowie XIX wieku 121,5 hektara (1,215 km2).
Tę pierwszą topograficzną mapę warto porównać z kolejną pruską mapą datowaną na rok 1879 (mapa nr 4, powyżej). Ciekawe jest to, że w okolicach Smolarni (wchodzącej obecnie w skład sołectwa Pruskie) znajdowało się kilka nieistniejących już domostw, wyróżnionych jako oddzielna osada o nazwie Neuhaus (Nowy Dom).
W 1905 roku w archiwach niemieckich odnotowano 153 mieszkańców we wsi Pruskie.
Po I wojnie światowej, 18 stycznia 1920 roku, Pruskie wraz z pasem Pomorza Gdańskiego weszły w skład II Rzeczpospolitej. Stan rozwoju wsi w okresie międzywojennym obrazuje polska mapa topograficzna (mapa nr 5; stan z roku 1928):
W czasie II wojny światowej okupacyjne władze niemieckie próbowały administracyjnie zmienić nazwę naszej wsi na Rischkendorf. Nazwa miała pochodzić od rzeki (Zdrojanki) przepływającej przez Pruskie, którą Niemcy uznawali za odnogę rzeki Ryszki.
Od chwili powstania Pruskie należały do parafii rzymsko-katolickiej w Osiu. Dnia 1-go kwietnia 1924 roku wieś weszła w skład erygowanej parafii w Zdrojach. Tradycją wsi borowiackich jest umieszczanie symboli religijnych przy drogach wjazdowych do miejscowości. Krzyż metalowy z figurą Matki Boskiej zdobi wjazd do Pruskich od strony sąsiednich Zdrojów. Natomiast od strony Wierzchów, na wysokości obecnego budynku świetlicy, stała niegdyś kapliczka. Pod koniec II WŚ (1944r.) została ona zniszczona celowo przez Niemców, dwu braci zamieszkałych w Tleniu. To feralne zdarzenie pamiętają najstarsi mieszkańcy Pruskich. Z inicjatywy pana Jerzego Różyńskiego, który pamięta te wydarzenia, w 2010 roku została ona odbudowana wysiłkiem lokalnej społeczności. Został w nią wmurowany oryginalny fragment zniszczonej figury Matki Boskiej, przechowywany od czasów niemieckiej okupacji.
W 1957 roku nasza śródleśna wieś została zelektryfikowana dzięki uporowi i poświęceniu mieszkańców. Słupy energetyczne, wykonane z drzew dostarczonych przez miejscowych gospodarzy, zostały wyekspediowane do impregnacji drogą kolejową z Tlenia aż do Solca Kujawskiego.
W połowie lat 1970-tych piaszczysta droga przebiegająca obok Pruskich została utwardzona, a następnie pokryta asfaltem. W owym czasie głównym środkiem komunikacji były autobusy PKS. Pozostałością po okresie PRL-u, kiedy posiadanie własnego środka komunikacji było wielką rzadkością, jest nasz przystanek autobusowy, który nie gościł autobusu od wielu lat.
W latach 1980-tych, na miejscu upaństwowionego i rozebranego gospodarstwa p. Kołodziejskich, mieszkańcom udało się wbrew wszelkim trudnościom zbudować obiekt użyteczności publicznej - świetlicę, która stanowi bazę dla większych imprez kulturalnych i towarzyskich.
Po uzyskaniu pełnej niepodległości w roku 1989, a zwłaszcza po akcesji Polski do Unii Europejskiej w 2004 r., Pruskie zaczęło się szybko przeobrażać. Najważniejszymi krokami milowymi ostatnich lat było skanalizowanie wsi (2007) oraz wybrukowanie ulic naszej miejscowości (najdłuższy fragment w 2012 i od Rynku ku Zdrojance w 2018 roku). Wszyscy mieszkańcy naszej rozgałęzionej osady z nadzieją wyglądają kontynuacji inwestycji w Pruskich. Materialnym dowodem na wiarę społeczności w lepszą przyszłość jest inicjatywa przebudowy centralnego placu. To radosne dzieło zostało zainicjowane i przeprowadzone w 2014 roku przez członków i entuzjastów Stowarzyszenia na Rzecz Rozwoju Wsi Pruskie (zarejestrowanego w 2011 r.) i wspaniałomyślnie wsparte finansowo z budżetu naszej Gminy Osie.
Kolejna inwestycja ucieszyła mieszkańców pod koniec lata oku 2020. Świetlica w Pruskich została gruntownie wyremontowana i wyposażona. Dokładniejszą relację i zdjęcia można znaleźć pod adresem
https://osie.pl/news/content/447
W naszej urokliwej miejscowości odnotowano 140 zameldowanych osób w roku 2006, a w 2013 roku – 149. Liczba ta sezonowo rośnie za sprawą niezameldowanych mieszkańców weekendowo-wakacyjnych (do których się zaliczam), pojawiających się w kilku starych siedliskach i nowych założeniach działkowych. Piękny widok Naszego Raju można podziwiać na zdjęciu lotniczym wykonanym w 2011 roku.
Karol Białkowski, Pruskie 4
Fot. Mieczysław Plewacki, Pruskie
Fotograficzna historia Pruskich z lotu "ptaka"
(1964-2022)
Kliknij na środku, aby powiększyć zdjęcie
Eksploracja nieistniejącej osady koło leśniczówki Smolarnia
Dnia 21 lutego 2015 roku ekipa entuzjastów historii w składzie Tomasz Gnatowski, Mirosław Pieńczewski, Karol Białkowski, przeprowadziła eksplorację śladów ludzkiego osadnictwa na skraju wsi Pruskie. Niedaleko leśniczówki Smolarnia znajduje się miejsce, w którym na starych, niemieckich mapach widnieją 3 nieistniejące już budynki. Wraz z zabudowaniami istniejącymi do dzisiaj osada nosiła nazwę Neuhaus, czyli Nowy Dom (widoczna na mapie nr 3 w artykule powyżej). Zespołowi eksploracyjnemu udało się zlokalizować cmentarz (zaznaczony na mapie, prawdopodobnie ewangelicki, wnioskując z kształtu pozostałości po krzyżu nagrobnym) oraz miejsce, w którym były posadowione 3 budynki widoczne na dziewiętnastowiecznych mapach topograficznych.
Odnaleziono wiele przedmiotów metalowych, pośród których najbardziej interesujące okazały się: moneta jednogroszowa z 1936 roku, 5 zł z 1994, fragment mechanizmu starego zegara, dwa naboje 7,62 × 25 mm TT do radzieckiej pepeszy (rok produkcji 1938 i 1944), łuskę naboju z 1916 roku do karabinu Mauzer, łuskę naboju 45 mm do radzieckiej armaty przeciwpancernej wz. 1937 (53-K), tzw. "muchobijki", która została wydobyta z okopu umiejscowionego przy byłym domostwie. Najwyraźniej obok zburzonych domów w Neuhaus zainstalowała się Armia Czerwona w czasie zimowej ofensywy 1945 roku. Być może domy w Neuhaus przestały istnieć z powodu potyczek toczących się w ich bezpośredniej bliskości? Aby to potwierdzić, potrzebny będzie wywiad z najstarszymi mieszkańcami Pruskich. A na razie zapraszamy do obejrzenia fotografii zrobionych w tym miejscu.
